Փաստաթերթիկ. Աղքատության համաշխարհային գծերի ճշգրտում

Քանի որ աշխարհում գների մակարդակի տարբերություններն աճում են,  անհրաժեշտ է աղքատության համաշխարհային գիծը պարբերաբար վերանայել, այս փոփոխություններն արտացոլելու համար։ Ահա, թե ինչու է աղքատության միջազգային գիծը 2022 թվականի սեպտեմբերին մեկ անձի հաշվով օրական 1.90 դոլարից վերանայվում 2.15 դոլարի։

Աղքատության միջազգային նոր գիծը սահմանվում է 2.15 դոլար՝ կիրառելով 2017 թվականի գները։ Սա նշանակում է, որ օրական 2.15 դոլարից պակաս գումարով ապրող ցանկացած անձ համարվում է ծայրահեղ աղքատության մեջ ապրող։ Աշխարհում շուրջ 648 միլիոն մարդ 2019 թվականին այս իրավիճակում էր։

Աղքատության միջազգային գիծը պարբերաբար վերանայվում է՝ աշխարհում գների փոփոխություններն արտացոլելու համար։ Աղքատության միջազգային գծի բարձրացումն արտացոլում է ցածր եկամտով երկրներում 2011-ից 2017 թվականներին հիմնական սննդամթերքի, հագուստի և կացարանի կարիքների արժեքի աճը՝ աշխարհի մնացած երկրների համեմատ։ Այլ կերպ ասած՝ 2.15 դոլարի իրական արժեքը 2017 թվականի գներով նույնն է, ինչ որ 1.90 դոլարը 2011 թվականի գներով։

Մենք նախորդ տարիների գնահատականների հետադարձ արտարկում ենք արել՝ վերջին երեք տասնամյակում աղքատության նվազման միտումները գնահատելու համար։ Նշված միտումները շարունակում են ցույց տալ, որ 1990 թվականից ի վեր աշխարհն աղքատության կրճատման ուղղությամբ տպավորիչ առաջընթաց է գրանցել, սակայն վերջին տարիներին առաջընթացը դանդաղ է եղել։ Գնային նոր տվյալներով ծայրահեղ աղքատությունը փոքր-ինչ աճում է բոլոր տարածաշրջաններում, բացառությամբ Ենթասահարյան Աֆրիկայի, որտեղ գների ավելի ցածր մակարդակը հանգեցնում է 2019 թ. ծայրահեղ աղքատության 3.2 տոկոսային կետով նվազման։ Սակայն Ենթասահարյան ԱՖրիկան տակավին այն տարածաշրջանն  է, որտեղ ծայրահեղ աղքատությունն առավել տարածված է։ Լրացուցիչ մանրամասների համար տե’ս այս բլոգը։ Անհրաժեշտ է շատ ավելին անել՝ ապահովելու, որ գալիք տարիներին մարդիկ շարունակեն աղքատությունից դուրս գալ, հատկապես հաշվի առնելով, որ ԿՈՎԻԴ-19-ը հակադարձել է տարիների ընթացքում ձեռքբերված առաջընթացի որոշ մասը։

ԳՀ մեզ յուրաքանչյուր երկրի եկամտի և սպառման տվյալները համընդհանուր համադրելի արտահայտության բերելու հնարավորություն է տալիս։ ԳՀ-ն հաշվարկվում է ողջ աշխարհի գնային տվյալների հիման վրա, և որևէ տարվա ԳՀ որոշման պատասխանատուն Միջազգային համադրումների ծրագիրն է՝  International Comparison Program վիճակագրական անկախ ծրագիր, որի համաշխարհային գրասենյակը Համաշխարհային բանկի Զարգացման տվյալների խմբում է գտնվում։

Թեև ծայրահեղ աղքատության միջազգային մակարդակը նոր ԳՀ և աղքատության գծի ընդունումից հետո հնարավոր է, որ կտրուկ չտարբերվի, որոշ տարածաշրջանային և երկրների մակարդակը կարող են զգալիորեն տատանվել։

Կարևոր է նկատի ունենալ, սակայն, որ աղքատության համաշխարհային գիծը հիմնականում կիրառվում է համաշխարհային ծայրահեղ աղքատությունը հետևելու և Համաշխարհային բանկի, Միացյալ Ազգերի կազմակերպության և զարգացման մյուս գործընկերների սահմանած համաշխարհային նպատակների ուղղությամբ առաջընթացը չափելու համար։ Երկրի աղքատության ազգային գիծը շատ ավելի նպատակահարմար է քաղաքականության շուրջ երկխոսության հիմքում լինելու կամ առավել աղքատներին հասանելի լինելու համար ծրագրերը հասցեական դարձնելու համար։

Ոչ դրամային բազմաթիվ ցուցանիշներ կան՝ կրթության, առողջապահության, կոյուղաջրերի հեռացման, ջրի, էլեկտրաէներգիայի մասով, որոնք չափազանց կարևոր են մարդկանց կրած բազմաչափ աղքատությունն ընկալելու համար։ Դրանք աղքատության դրամային ցուցանիշների կարևոր փոխլրացում են և առանցքային են առավել աղքատների կյանքի արդյունավետ բարելավման համար։ Հետևաբար, Համաշխարհային բանկը սահմանել է բազմաչափ աղքատության չափորոշիչը multidimensional poverty measure (MPM), որն ընդգրկում է աղքատության ինչպես դրամային, այնպես էլ ոչ դրամային չափումները.

Համավարակի պայմաններում մարդկանց համար ավելի դժվար կլինի ծայրահեղ աղքատությունը հաղթահարել և շարունակել դեպի վեր ընթացքը։ Ծայրահեղ աղքատությանը վերջ դնելու համար անհրաժեշտ կլինի, որ երկրները մտածված քաղաքականության որոշումներ ընդունեն, որոնք տնտեսական աճն ավելի ներառական են դարձնում, որոնցով սահմանվում է կրթության, առողջապահության, մաքուր ջրի, կոյուղաջրերի հեռացման և խելացի ենթակառուցվածքների ուղղությամբ ներդրումների առաջնահերթությունը, որոնք առավել աղքատների են և որոնք մարդկանց օգնում են պաշտպանել իրենց դժվարությամբ նվաճած ձեռբերումները և խուսափել երաշտից, հիվանդությունից և տնտեսական շոկից հետո կրկին աղքատության մեջ հայտվելուց։

Սկսում ենք ըստ յուրաքանչյուր երկրի սահմանված աղքատության գծից, որը սովորաբար արտացոլում է այն գումարը, որից պակաս գումարով տվյալ երկրում հնարավոր չէ հոգալ անձի նվազագույն սնուցման, հագուստի և կացարանի կարիքները։ Զարմանալի չէ, որ աղքատության գծերը որպես կանոն ավելի հարուստ երկրներում ավելի բարձր են, իսկ ավելի աղքատ երկներում՝ ավելի ցածր։

Սակայն, երբ ցանկանում ենք վեր հանել, թե աշխարհում տարբեր երկրներից քանի մարդ աղքատության մեջ ապրում, մենք չենք կարող պարզապես գումարել յուրաքանչյուր երկրի աղքատության ազգային գիծը։ Դա հավասարազոր կլինի յուրաքանչյուր երկրում տարբեր չափանիշի կիրառմանը՝ որոշելու համար, թե ով է աղքատ։ Ահա, թե ինչու է մեզ անհրաժեշտ աղքատության գիծ, որով բոլոր երկրների աղքատությունը չափվում է նույն չափորոշիչով։

1990 թվականին մի խումբ անկախ հետազոտողներ և Համաշխարհային բանկն ուսումնասիրեցին  աշխարհի որոշ առավել աղքատ երկրների աղքատության ազգային գծերը, և այդ գծերը փոխարկեցին ընդհանուր արժույթի՝ գնողունակության համարժեքության (ԳՀ) փոխարժեքներ կիրառելով։ ԳՀ փոխարժեքները կառուցվում են տարբեր երկրներում նույն քանակի ապրանքների և ծառայությունների համարժեք գնորոշումն ապահովելու համար։ Ընդհանուր արժույթի փոխարկումից հետո նրանք պարզեցին, որ այդ շատ աղքատ երկրներից վեցում 1980-ականների շուրջը աղքատության ազգային գծի արժեքը մեկ անձի հաշվով օրական շուրջ 1 դոլար էր (1985 թվականի գներով)։ Դրանով էլ  օրական մեկ դոլար առաջին աղքատության գծի հիմքը ձևավորվեց։

Մինչև 2022 թվականի աշունը կիրառվող 1.90 դոլար ԱՄԳ-ն ստացվել էր 1990-ականերին 15 աղքատ երկրների աղքատության ազգային գծերի միջինից՝ արտահայտված 2011 թվականի ԳՀ-ներով։ Նշված 15 աղքատ երկրների ընտրությունը հիմնված էր այդ ժամանակվա սահմանափակ տվյալների վրա։ Ցածր միջին եկամտով այլ երկրներից նոր տվյալների հավաքմամբ և վերլուծությամբ մենք մեր ստուգիչ խումբն ընդլյալնել ենք։ ԱՄԳ-ն այժմ ստացվում է աշխարհի 28 ամենաաղքատ երկրների աղքատության ազգային գծերի միջնարժեքից՝ արտահայտված թվականի ԳՀ-ով։  ԱՄԳ ստացման և թարմացման մեթոդաբանության վերաբերյալ լրացուցիչ մանրամասների համար տես այս բլոգը (blog) և աշխատանքային զեկույցը (working paper)։  Թե նախկինում ԱՄԳ-ի վերանայումներն ինչպես են արվել, տես Ֆերեյրա և ուրիշներ (2016) (Ferreira et al. (2016)) և Ռավալիոն և ուրիշներ (2009) (Ravallion et al. (2009))։  

2017 թվականի ԳՀ-ները համաշխարհային աղքատությունը էականորեն չեն փոխում։ Սակայն, տարածաշրջանային մակարդակով իմաստավորված փոփոխություններ կան։ Օրինակ՝ Ենթասահարյան Աֆրիկայում ծայրահեղ աղքատությունը նվազում է, իսկ մյուս տարածաշրջաններից յուրաքանչյուրում փոքր-ինչ ավելանում, ինչը գրեթե զրոյանում է համաշխարհային մակարդակով։ Ենթասահարյան Աֆրիկան դեռևս ծայրահեղ աղքատության մեջ ապրող մարդկանց ամենամբարձր մակարդակն ունի։

2017 թվականի ԳՀ-ներով մի քանի երկրների աղքատության գնահատականները զգալիորեն փոխվում են՝ այլ երկրների հետ նրանց հարաբերական դասակարգումները փոխելով։ Այս երկրների մակարդակով փոփոխությունների մեծ մասն  արտացոլում է գների տվյալների որակի բարելավումները։ Համաշխարհային, տարածաշրջանային և երկրների մակարդակով աղքատության բնութագրերի փոփոխությունների մասին ավելի մանրամասները տես այս աշխատանքային զեկույցում (working paper), այս բլոգում (blog) և այս բլոգում (blog)։

Աղքատության միջազգային գծի անվանական արժեքը 2011 թվականի գներով 1.90 դոլարից  2017 թվականի գներով բարձրացել է 2.15 դոլարի։ Սակայն աղքատության միջազգային գծի իրական արժեքը գրեթե անփոփոխ է։ Այլ կերպ ասած՝ ապրանքների և ծառայությունների զամբյուղը, որի արժեքը ցածր եկամտով տիպական երկրում 2011 թվականին 1.90 դոլար էր կազմում,  2017 թվականին միջինը կազմում էր 2.15 դոլար։

Համաշխարհային բանկը դրամային աղքատության չափման համար աղքատության տարբեր գծեր է կիրառում։ Նախ՝ աղքատության միջազգային գիծը (ԱՄԳ) օգտագործվում է ծայրահեղ աղքատությունը չափելու համար։ Այս գիծն առավել վերաբերելի է ցածր եկամտով երկրների աղքատության չափման համար։ Ավելի հարուստ երկրների դեպքում երկու ավելի բարձր գծերն ավելի վերաբերելի են աղքատության չափման համար։ 2017 թվականի ԳՀ-ներով այս գիծը ցածր շեմի միջին եկամտով երկրներում 3.65 դոլարն է, իսկ բարձր շեմի միջին եկամտով երկրներում՝ 6.85 դոլար։ 2011 և 2017  թվականի ԳՀ-ներով աղքատության միջազգային գծի և ավելիլ բարձր գծերի  ստացման լրացուցիչ մասնագիտական մանրամասները տե’ս համապատասխանաբար Ջոլլիֆի և Պրայդսի (2016) (Jolliffe and Prdyz (2016)) և Ջոլլիֆի և ուրիշների (2022) (Jolliffe ⓡ al. (2022)) հոդվածները։

Համաշխարհային բանկն օգտագործում է նաև հասարակական աղքատության գիծը (ՀԱԳ), որն աղքատության ավելի հարաբերական հասկացություն է արատացոլում։ 2011 թվականի ԳՀ-ներով ՀԱԳ-ը սահմանվում է 1.00 դոլար՝ գումարած երկրում սպառման մակարդակի միջնագծի կեսը կամ աղքատության միջազգային գիծը, եթե 1.00 դոլար գումարած սպառման մակարդակի միջնագծի կեսն աղքատության միջազգային գծից ցածր է։ Այս գիծը բարձրանում է երկրի աճին (և միջնագծի բարձրացումներին) զուգահեռ։ Հասարակական աղքատության գիծը 2017 թվականի ԳՀ-ներով կազմում  է 1.15 դոլար, գումարած երկրում սպառման մակարդակի միջնագծի կեսը կամ աղքատության միջազգային գիծը, եթե 1.15 դոլար գումարած սպառման մակարդակի միջնագծի կեսն աղքատության միջազգային գծից ցածր է։

ԳՀ վերանայման արդյունքներով՝  ծայրահեղ աղքատության համաշխարհային մակարդակը 2019  թվականին (վերջին տարին, որի համար աղքատության համաշխարհային տվյալներ ունենք) ոչ էական նվազում կունենա՝ 8.7% -ից 8.4% -ի՝ (global extreme poverty rate for 2019 (the last year for which we have global poverty data) will decrease marginally, from 8.7% to 8.4%) ծայրահեղ աղքատության մեջ ապրող մարդկանց թիվը 20 միլիոնով նվազեցնելով և ընդհանուր թիվը հասցնելով 648 միլիոնի։ Ըստ 3.65 դոլար գծի  (ցածր շեմի միջին եկամտով երկրների համար կիրառվող)՝ 2019 թվականին աղքատների թիվը կավելա 35 միլիոնով։ Ըստ 6.85 դոլարի գծի (բարձր շեմի միջին եկամտով երկրների համար կիրառով)՝ 2019 թվականին աղքատների թիվը կավելա 319 միլիոնով։ 6.85 դոլարի դեպքում աճն ավելի է բարձր է, քանի որ բարձր շեմի  միջին եկամտով երկրների աղքատության գիծն իրական արտահայտությամբ բարձրացել է։ Այլ կերպ ասած՝ մեր կողմից համաշխարհային գծերի վերջին վերանայումից հետո բարձր շեմի միջին եկամտով երկրները բարձրացրել են չափանիշը, որով որոշում են մարդկանց աղքատ լինելը և ըստ այդմ՝ չափանիշը չբավարարող համաշխարհային բնակչության թիվն ավելի բարձր է։

Ձեզ մոտ հարց կարող է առաջանքել, թե աղքատության միջազգային գիծն ինչպե՞ս կարող է բարձրանալ մեկ քառորդ դոլարով, իսկ աղքատների համաշխարհային թիվը աննշան նվազել։ Պատճառն այն է, որ որոշ աղքատ երկրներում անհատների գնողունակությունը փոք-ինչ բարձրացել է։ Կարևոր է նկատել, որ թեև աղքատության միջազգային գծի իրական արժեքը գրեթե անփոփոխ է, այն պարզապես այժմ այլ գներով է արտահայտված։

Համաշխարհային բանկը ԿԶՆ 1.1-ի (SDG 1.1) պահապանն է, որն է՝ ծայրահեղ աղքատությունն ամենուր, իր բոլոր դրսևորումներով արմատախիլ անելը։ 2.15 դոլար գիծը կընդունվի նաև ԿԶՆ 1.1-ի մոնիթորինգի համար։

ԳՀ տվյալների հերթական վերանայումը նախատեսվում է 2021 հաշվարկային տարվա համար, իսկ նոր ԳՀ-ներն ակնկալվում է, որ կհրապարակվեն 2023 թվականին։

Համաշխարհային բանկը որոշել է 2017 թվականի ԳՀ-ներն ընդունել որպես աղքատության ընդհանուր մակարդակի ցուցանիշներ՝ սկսած 2022 թվականի սեպտեմբերից, 2022  թվականի Աղքատության և հանընդհանուր բարգավաճման զեկույցի մեկնարկի համար։ 2011 ԳՀ-ներով աղքատության գնահատականները այնուամենայնիվ հասանելի կլինեն  Աղքատության և անհավասարության հարթակի միջոցով (Poverty and Inequality Platform)։ Այն օգտվողներին ընդհանուր մակարդակի ցուցանիշներն այլընտրանքային ԳՀ-ների հետ համեմատելու հնարավորություն կտա։

2015 թվականին Համաշխարհային բանկը ականավոր տնտեսագետների խմբին՝ պրոֆեսոր Սըր Էնթոնի Էթքինսոնի գլխավորությամբ, հրավիրեց Բանկին խորհուրդ տալու մինչև 2030 թվականը՝ ծայրահեղ աղքատությանը վերջ դնելու Համաշխարհային բանկի կորպորատիվ առաջին նպատակի թիրախային ժամկետը, համաշխարհային աղքատության չաման և մոնիթորինգի լավագույն մեթոդաբանության վերաբերյալ։

Էթքինսոնի գլխավորված՝ Համաշխարհային աղքատության հանձնաժողովի զեկույցում (The Report of the Atkinson Commission on Global Poverty) մի շարք առաջարկություններ են արվում  համաշխարհային աղքատության չափման համար կիրառվող տվյալները և մեթոդաբանությունը բարելավելու եղանակների վերաբերյալ։ Զեկույցի 10-րդ առաջարկությամբ նշվում է, որ Բանկը ապագա ԳՀ փուլերում չպետք է վերանայի համաշխարհային աղքատության գնահատականները՝ մինչև 2030 թվականը։ Էթքինսոնի մոտիվն այն էր, որ նախկին ԳՀ վերանայումների մեթոդաբանական փոփոխություններն աղքատության համաշխարհային գնահատականների խոշոր տատանումների պատճառ էին դարձել։

Այդ ժամանակ իր պատասխանում (response at the time,) Համաշխարհային բանկը նշել էր, որ նախատեսում է հետևել այդ առաջարկությանը, սակայն մինչև 2030 թվականը ապագա ԳՀ փուլերից օգտվելու հնարավորությունը պահել  էր, որ եթե Միջազգային համադրումների ծրագրի (ՄՀԾ) մեթոդները կայունանային՝ ԳՀ-ների փոփոխություններում արտացոլելով գների իրական փոփոխությունները։

Բանկի ներսում (within) և Բանկից  դուրս  (outside) հետազոտողները հիմնականում եզրահանգում են արել, որ 2011-ից 2017 թվականների փուլերում ՄՀԾ մեթոդներում կայունություն կա։ Հետևաբար, Բանկը որոշել է ընդունել 2017 ԳՀ-ները համաշխարհային աղքատությունը 2022 թվականի աշնանը  (in fall 2022)  մոնիթորինգի ենթարկելու համար։ Ավելի թարմ՝ 2017 թվականի ԳՀ տվյալներն օգտագործելու որոշումը հանահունչ է նաև առկայության դեպքում ավելի նոր և բարձր որակի տվյալներ կիրառելու փորձին։

Աղքատության միջազգային գծի փոփոխությունը հիմնականում պայմանավորված է 2011- 2017 թվականների ընթացքում ցածր եկամտով երկրների գնողունակության համարժեքների փոփոխությամբ (այսինքն՝ 2011- 2017 թվականների ընթացքում ցածր եկամտով երկրներում գների փոփոխություններով՝ աշխարհի մնացած երկրների համեմատ)։ Աղքատության միջազգային գծի փոփոխությունը պայմանավորված չէ ցածր եկամտով երկրների աղքատության գծերի իրական բարձրացումներով, ոչ էլ այն երկրների խմբի, որոնց աղքատության ազգային գծերն առկա են։ Աղքատության միջազգային գծի փոփոխությունները պայմանավորող գործոնների վերաբերյալ լրացուցիչ մանրամասները տե’ս այս աշխատանքային զեկույցում  (working paper)։