Klucz do kariery
Badania Banku Światowego wskazują, że umiejętności kognitywne i społeczno-emocjonalne wykorzystywane są w coraz większej liczbie miejsc pracy w Polsce. Główny wniosek płynący z tych badań jest następujący: przygotowanie do przyszłego uczestnictwa w nowoczesnej gospodarce wymaga wyposażenia dzieci i młodzieży w odpowiednie podstawy, czyli umiejętności poznawcze i społeczno-emocjonalne.
Obecnie Polska osiąga w tym zakresie dobre wyniki. Dane Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Program for International Student Assessment, PISA), w ramach którego w ponad 60 krajach świata co trzy lata oceniane są umiejętności piętnastolatków w zakresie matematyki, czytania i przedmiotów ścisłych, wskazują na imponujący rozwój umiejętności kognitywnych wśród polskiej młodzieży, jaki nastąpił pomiędzy rokiem 2000 a 2012. Polska poprawiła wyniki osiągane w dziedzinie matematyki, czytania i przedmiotów ścisłych w stopniu odpowiadającym postępom, jakie uczniowie poczyniliby w ciągu dodatkowego roku nauki.
Zwiększył się odsetek uczniów osiągających najwyższe wyniki i zmniejszył odsetek uczniów o wynikach słabych. Poprawę wyników odnotowano zarówno w przypadku uczniów z zamożniejszych, jak i uboższych grup społecznych. Wyniki osiągane przez Polskę w badaniu PISA plasują się obecnie powyżej średniej OECD i są na poziomie takich krajów, jak Finlandia czy Niemcy. Wszystkie te osiągnięcia wypracowano przy stabilnym poziomie wydatków na edukację, pozostającym na poziomie około 5 proc. PKB, czyli poniżej średniej OECD.
Z czego wynika ten sukces? Od wczesnych lat dziewięćdziesiątych, Polska przeprowadzała serię kompleksowych reform systemu edukacji. Kolejne rządy wprowadzały wystandaryzowane egzaminy na zakończenie nauki w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach średnich. Przekazano znaczącą część odpowiedzialności z rządu centralnego na samorządy lokalne, zreformowano programy nauczania, zainwestowano w rozwój zawodowy nauczycieli oraz rozszerzono ich swobodę w zakresie wyboru podręczników.
Prawdopodobnie najbardziej fundamentalną zmianą było wprowadzenie w 1999 r. powszechnego systemu gimnazjów. Opóźniło to moment wyboru pomiędzy kształceniem ogólnym a zawodowym i efektywnie wydłużyło o rok naukę przedmiotów ogólnych przez uczniów, którzy w sytuacji sprzed reformy uczęszczaliby już do szkół zawodowych.
Szczegółowa ocena tych zmian, wprowadzonych po pierwszym badaniu PISA w 2000 r., kiedy to Polska osiągnęła stosunkowo słabe wyniki w porównaniu ze średnimi dla UE i OECD, wykazała, że miały one znaczący pozytywny wpływ na wyniki uczniów.
Wzór dla innych
Dziś Polska może być przykładem dla wielu krajów jak modernizować system edukacji tak, aby kształtować wśród kolejnych pokoleń uczniów umiejętności kognitywne niezbędne na rynku pracy w XXI w. Wiele krajów, zwłaszcza tych, których systemy edukacyjne i wyniki osiągane przez uczniów nadal przypominają sytuację Polski z początku lat dziewięćdziesiątych, w coraz intensywniej przygląda się doświadczeniom polskim i wyciąga z nich wnioski na potrzeby projektowania i realizacji własnych reform.
Pomimo licznych sukcesów, polski system edukacji wciąż stoi jednak w obliczu sporych wyzwań. Po pierwsze, wyniki polskich uczniów w tej części badania PISA z 2012 r., która poświęcona jest zbadaniu umiejętności rozwiązywania problemów, plasują się znacznie poniżej średniej OECD. Sugeruje to, że istnieje potrzeba rozszerzenia zakresu umiejętności kognitywnych poza czytanie, matematykę i przedmioty ścisłe.
Po drugie, ciągle istnieją różnice w wynikach osiąganych w zakresie umiejętności kognitywnych przez uczniów szkół zawodowych i liceów. Kształcenie zawodowe nie powinno się odbywać kosztem czytania i matematyki: uczniowie mogą dobrze opanować umiejętności zawodowe tylko jeśli mają solidną podstawę umiejętności poznawczych.
Po trzecie, problemem nadal jest brak równości szans. Różnice wyników w dziedzinie matematyki pomiędzy uczniami z górnego i dolnego kwintyla społecznego to ekwiwalent niemal trzech lat nauki. Jest to szersza luka niż średnio w OECD i o wiele szersza niż w innych krajach ze światowej czołówki, takich jak Japonia i Korea. W Polsce, społeczno-ekonomiczne pochodzenie nadal ma olbrzymie znaczenie dla osiąganych wyników.
Jak Polska mogłaby wykorzystać sukcesy osiągnięte do tej pory i przenieść swój system edukacji na kolejny, wyższy poziom? Po pierwsze, ważne, aby zrozumieć, iż określone działania, w tym wprowadzenie gimnazjów, przyczyniły się do osiągnięcia dotychczasowych sukcesów na polu powszechnej edukacji.
Po drugie, wiodące systemy edukacyjne na świecie, gdzie nauka w większym stopniu polega na pracy w grupie i rozwiązywaniu problemów, mogą być dobrym wzorcem do naśladowania. Po trzecie, fundamenty sukcesu kształtowane są na wczesnym etapie życia: Polska może wiele zrobić by rozbudować system programów opieki i nauczania dzieci we wczesnym wieku, w tym promując przedszkola już dla dzieci w wieku trzech i czterech lat. Jak wskazują badania przeprowadzane w Polsce i na świecie, dostęp do edukacji i opieki we wczesnym wieku prowadzi do znaczącej poprawy wyników osiąganych przez uczniów, zwłaszcza wśród tych pochodzących z grup wrażliwych społecznie i uboższych.
Biorąc pod uwagę zmiany demograficzne w Polsce oraz rosnące znaczenie umiejętności kognitywnych i społeczno-emocjonalnych na polskim rynku pracy, rozbudowa programu opieki i nauczania dla małych dzieci jest bardzo dobrą inwestycją ekonomiczną i społeczną.
