Czy demokracja przyjmie się i rozkwitnie na nowej ziemi? Pytanie to stało się palące kiedy w ciągu ostatnich paru lat obalono szereg totalitarnych reżimów a na świecie coraz głośniejszym echem rozbrzmiewa pragnienie wolności. Czego potrzeba, by wysiłki te uwieńczył sukces? Większość obserwatorów koncentruje się na politycznym aspekcie demokratyzacji. Jest on bez wątpienia ważny, jednak sukces będzie w znacznym stopniu zależał również od zdolności nowych rządów do przekształcenia gospodarki, zdefiniowania na nowo roli państwa i zapewnienia ludności swoich krajów lepszego bytu.
Polska znajduje się na tej ścieżce od dwudziestu lat. Dla krajów aspirujących do demokracji jest źródłem inspiracji i zachęty; przykładem pomyślnych przemian politycznych połączonych z przejściem od stanu bliskiego bankructwa do kwitnącej i prężnej gospodarki.
Oczywiście, każdy kraj jest wyjątkowy. Transformacja Polski zawdzięcza swój sukces przede wszystkim ludziom: osobom, które sterowały jej procesem, jak też wszystkim Polakom, którzy zjednoczyli się odrzucając przeszłość i którzy wykazali się niezwykłą determinacją i konsekwencją w realizacji zmian. To prawda, że Polska miała wiele silnych stron, na których mogła się oprzeć: spójne społeczeństwo (z ważną rolą Kościoła Katolickiego w tym aspekcie), w większości prywatne rolnictwo, wrodzoną przedsiębiorczość mieszkańców. Zapaść gospodarcza lat osiemdziesiątych również ułatwiła akceptację trudnych reform. Niemniej, wyzwania były olbrzymie.
Czy z doświadczeń Polski wypływają wnioski, z których mogłyby skorzystać inne kraje? Czy Polska może pomóc innym w tworzeniu ich własnej ścieżki przekształceń gospodarczych jako nieodzownego elementu procesu demokratyzacji?
Pierwsza grupa „polskich wniosków” przeznaczona jest dla krajów w procesie demokratyzacji – bądź też przygotowujących się do tego procesu.
Polskie doświadczenia mogą pomóc w uporządkowaniu przemyśleń dotyczących kluczowych pytań, przed jakimi stają reformatorzy. Jakie kroki „nowo demokratyczne” przywództwo powinno podjąć w pierwszej kolejności? Jak ustabilizować przekształcenia i sprawić, by były trwałe? Czego można się nauczyć od innych?
Zaczynaj od rzeczy trudnych. Zawsze istnieje pokusa odwlekania działań. Rządy demokratyzujących się krajów czasem uważają, że społeczeństwo, które już i tak przechodzi szereg wstrząsów, należy chronić przed dalszymi zmianami. Doświadczenie Polski wskazuje na coś wręcz przeciwnego. „Miesiąc miodowy” wczesnego etapu demokratyzacji to najlepszy czas na przeprowadzenie trudnych reform – po prostu dlatego, że są nieuniknione, a im później, tym trudniej będzie je wprowadzić. Nie należy działać połowicznie: cena polityczna, jaką przyjdzie zapłacić, będzie taka sama. Odwaga polityczna popłaca.
Zlikwiduj sztuczne wspomaganie. Na początku lat dziewięćdziesiątych Polska zdecydowała się na radykalne uwolnienie cen i otwarcie gospodarki na konkurencję międzynarodową. Nie było to bezbolesne, szczególnie przed stworzeniem systemu osłon, jednak w ostatecznym rozrachunku doprowadziło do powstania silnej gospodarki rynkowej. W niektórych krajach mieliśmy okazję obserwować sytuację odwrotną: proces zmian postępował zbyt powoli, by osłabić mocno osadzone grupy interesów, które rozkwitały pod rządami reżimu autorytarnego, proces wycofywania wpływów państwowych był chaotyczny i skutkował zawłaszczeniem majątku państwa przez osoby o „mocnych koneksjach"… co oznaczało szybki koniec eksperymentu z demokratyzacją. Szczegóły konkretnych sytuacji mogą się różnić, niemniej jednak wiele demokratyzujących się krajów ma do czynienia ze zniekształconym ustrojem gospodarczym; doświadczenie Polski zachęca do zaatakowania tego problemu wprost, choć w starannie przemyślany sposób.
Połóż nacisk na stabilizację makroekonomiczną. Doświadczenia Polski z ostatnich dwudziestu lat, zarówno sukcesy jak i trudności, pokazują, jak ważne jest stabilne zarządzanie gospodarką. Polska była jedynym krajem UE, który uniknął recesji w latach 2008-2009. Teraz, pomimo zawirowań w strefie euro, oczekuje się, że Polska będzie w tym roku jednym z najszybciej rozwijających się państw członkowskich Unii. Solidna polityka fiskalna i monetarna są ważne – tak samo jak zaangażowanie i profesjonalizm osób wprowadzających ją w życie.
Stwórz w ramach władzy wykonawczej system przeciwwag. Silne, niezależne instytucje gospodarcze są kluczem do utrzymania kursu i wspierania polityki gospodarczej podczas złożonego procesu demokratyzacji. Doskonałą ilustracją tego stwierdzenia może być Narodowy Bank Polski – począwszy od roli, jaką odgrywał we wczesnych latach dziewięćdziesiątych, poprzez wspieranie dyscypliny fiskalnej pod koniec tej samej dekady, aż do obecnego wkładu w łagodzenie skutków kryzysu europejskiego. Podobnie decentralizacja odpowiedzialności i przekazanie jej na szczebel samorządowy – najpierw w obszarze fiskalnym a później w obszarach takich, jak edukacja i zdrowie – prowadziła do stworzenia silniejszych ram zarządzania ekonomicznego. Każdy kraj jest inny; niemniej, demokratyzacja będzie mieć o wiele większe szanse, jeśli w obrębie władzy wykonawczej istnieje system bodźców i przeciwwag.
Wyciągnij wnioski z konkretnych sukcesów Polski. Polska słusznie szczyci się sukcesem w wielu obszarach. Nie mają one na razie systematycznego ujęcia, materiał empiryczny jest jednak niezwykle bogaty. Sukcesy Polski to między innymi pomyślne wdrożenie serii reform fiskalnych i zmiana systemu zabezpieczeń społecznych. Powstał również solidny sektor finansowy z mocnymi ramami nadzoru. Znacznie zmniejszyło to występowanie korupcji. Polska poczyniła największe wśród krajów OECD postępy w zakresie jakości szkolnictwa średniego. Wprowadziła skuteczne mechanizmy realizacji projektów inwestycyjnych, zarówno na szczeblu krajowym jak i szczeblach niższych. W każdym z wymienionych obszarów – oraz wielu innych – Polska dysponuje bogactwem doświadczeń, które mogą być cenne dla innych krajów.
Bądź gotów na długą i trudną drogę. Transformacji nie wprowadzono w ciągu kilku miesięcy; przemiany i reformy w Polsce trwają nieprzerwanie od 1989 roku! I pomimo wspaniałych osiągnięć ostatnich dwóch dziesięcioleci, Polska wiele musi jeszcze zrobić, by zrównać się ze swoimi zachodnimi sąsiadami – a w krótkim terminie, musi włożyć wiele wysiłku w kontynuację działań na rzecz redukcji deficytu budżetowego, dalszego wzmocnienia środowiska gospodarczego, a także realizacji szeregu reform strukturalnych. Przykład Polski podkreśla znaczenie cierpliwości i wytrwałości – może to być ważne dla tych, którzy spodziewają się, że transformację da się wprowadzić z dnia na dzień.
Druga grupa wniosków przeznaczona jest dla krajów, które chcą wspierać wysiłki na rzecz demokracji podejmowane w innych krajach – w tym dla samej Polski.
Polskie przemiany nie odbywały się w próżni. Kraj otrzymał ogromne wsparcie ze strony społeczności międzynarodowej. I mimo, że większość ciężaru przemian spoczęła na barkach samych Polaków, trzy czynniki wniesione przez partnerów zewnętrznych miały kluczowe znaczenie dla sukcesu. Dziś Polska jest w doskonałej pozycji by przekazać to przesłanie swoim sprzymierzeńcom.
Zewnętrzne źródło stabilizacji. Rewolucja to niespokojny czas. Ludzie spodziewają się szybkich zmian, ale poprawa warunków życia wymaga lat. Kiedy ścierają się nadzieje i frustracje, proces demokratyzacji staje się cokolwiek chaotyczny. Doświadczenia Polski i innych krajów Europy Środkowej wyglądały jednak inaczej. Wyraźna perspektywa przystąpienia do Unii Europejskiej, a także consensus społeczny, jaki powstał wokół tego celu, dały w efekcie środowisko zmniejszające turbulencje i umożliwiające w miarę stabilne sterowanie krajem. Nie sposób przecenić wagi partnerskich więzi na płaszczyźnie międzynarodowej, ponieważ stanowią one takie właśnie „zewnętrzne źródło stabilizacji” dla procesu demokratyzacji.
Umowy handlowe. Partnerstwo Polski z Unią Europejską w latach dziewięćdziesiątych, a następnie przystąpienie do UE w roku 2004 otworzyły ogromne możliwości dla sektora prywatnego. Przyczyniły się do bardziej dynamicznego rozwoju handlu i inwestycji. Przekształciły struktury gospodarcze w sposób wykraczający poza najśmielsze wyobrażenia. Doświadczenie to uwypukla transformacyjną rolę, jaką umowy handlowe mogą odegrać w procesie demokratyzacji – jeśli istnieją po temu sprzyjające warunki polityczne.
Pomoc. Istnieje pokusa, by wierzyć, że demokratyzację da się osiągnąć tanim kosztem. Doświadczenie Polski pokazuje, że tak nie jest. Polska skorzystała ze znaczącego oddłużenia i środków pomocowych w latach dziewięćdziesiątych; do dziś pozostaje jednym z największych odbiorców funduszy strukturalnych UE. Skutki napływu tych środków są widoczne, a posłużyły one finansowaniu infrastruktury leżącej u podstaw transformacji gospodarczej. Należy tu podkreślić, że pomoc była istotna, ale nie bez znaczenia był również sposób, w jaki Polska ją wykorzystała: określono solidne priorytety inwestycyjne, wciągnięto do współpracy interesariuszy, projekty wdrażano efektywnie, minimalizowano wpływ korupcji … – oto kolejny zestaw wniosków z polskich doświadczeń!
Polska może się pochwalić – i podzielić – wieloma osiągnięciami! Polska dała się poznać jako liczący się głos w kwestii demokratyzacji – wśród swoich sąsiadów, po drugiej stronie Morza Śródziemnego, jak też na całym świecie. Pośród wszystkich tych, którzy wspierają demokrację i są jej orędownikami, Polska jest być może jednym z niewielu krajów, które mogą służyć radą i dzielić się wiedzą płynącą nie tylko z podręczników i akademickich teorii naukowych, ale z realnych doświadczeń i trudów prawdziwego życia. Nakłada to na nią bardzo wyjątkową odpowiedzialność – i nadaje jej wyjątkową rolę jeśli chodzi o pomoc młodym demokracjom w osiąganiu sukcesów.
