Prelazak na zelene tehnologije znači čistiji vazduh i zdraviji život na Zapadnom Balkanu

Jednog poslijepodneva krajem februara 2021., Priština, glavni grad Kosova, je registrovala vrijednost Indeksa kvaliteta vazduha (AQI) od 298 čime je prestigla Lahor u Pakstanu, Ulaanbaatar u Mongoliji i skoro 100 drugih gradova na švicarskoj internet stranici IQAir čime je zaradila nezavidno pozicioniranje kao grad sa najgorim kvalitetom vazduha među većim gradovima na planeti u tom trenutku.  Tog istog dana, glavni gradovi Bosne i Hercegovine, Sjeverne Makedonije i Srbije su svi registrovali vrijednosti Indeksa kvaliteta vazduha (AQI) između 165 i 214, a te se vrijednosti smatraju ili kao „nezdrave“ ili „vrlo nezdrave“.

Građani Sarajeva, Skoplja, Beograda i mnogih drugih gradova širom Zapadnog Balkana često udišu jedan od najzagađenijih vazduha u svijetu, naročito tokom zimskih mjeseci, kada zagađujuće materije iz termoelektrana na ugalj, postrojenja za grijanje domaćinstava, vozila, industrije i drugih izvora zatamne sunce, zagađuju životnu sredinu i stvaraju opasne uslove za disanje.  Sa 175 smrtnih slučajeva na 100.000 ljudi u 2019. godini, Srbija je na vrhu liste stope smrtnosni od zagađenja među evropskim zemljama i zauzela je 9. mjesto na globalnoj listi – ispred Indije.

Kako negativni uticaji zagađenja nastavljaju da se povećavaju u regionu, kreatori javnih politika nastavljaju da istražuju višestruke pristupe za prevazilaženje zdravstvenih, ekoloških i ekonomskih uticaja ovih izazova.

„Svi smo mi jako svjesni šta se može uraditi“, kaže Rijad Tikveša, predsjednik Udruženja za zaštitu i unaprijeđenje okoliša, priorode i zdravlja “Ekotim” iz Bosne i Hercegovine.

Prema Tikveši, postoje tri osnovne preporuke za kreatore javne politike: „Smanjenje emisija, smanjenje emisija, smanjenje emisija.“

„Postoje tri osnovna smjera djelovanja“, nastavlja Tikveša, „moraju se smanjiti emisije iz ložišta, smanjiti emisije iz transporta i mora se povesti računa o novim energetskim objektima – s tim da ovo posljednje znači postepeno zatvaranje postojećih postrojenja koja proizvode i troše velike količine uglja i izvor su ogromnog zagađenja.“

Pored negativnog uticaja emisija na životnu sredinu na Zapadnom Balkanu, ove zagađujuće materije su i skupe i smrtonosne.  Emisije koje potiču od grijanja, elektrana i toplana, ložišta na čvrsto gorivo i drugih izvora zajedno proizvode čestične materije (PM) koje se mogu udahnuti kada im je promjer manji od 10 mikrona. Izloženost česticama PM 2,5 je posebno opasno po zdravlje, jer ove čestice mogu pronaći svoj put duboko u pluća i krvotok.  Procjenjuje se da u Bosni i Hercegovini svake godine prerano umre 3.300 ljudi  zbog izloženosti zagađenju vazduha česticama PM 2,5.  Takođe se procenjuje da je broj umrlih u Sjevernoj Makedoniji 1.600, a na Kosovu 760.

Zagađenje vazduha ostaje vodeći faktor ekološkog rizika koji najviše doprinosi ukupnom broju smrtnih slučajeva i invaliditeta na Zapadnom Balkanu. Pored toga, procijenjeni godišnji ekonomski troškovi povezani sa zdravstvenom štetom od ovog zagađenja zapanjujući su i u 2016. iznosili su u prosjeku 240 miliona USD na Kosovu (3,6% BDP-a), 750 miliona USD u Sjevernoj Makedoniji (6,9% BDP-a) i 1,38 milijardi USD u Bosni i Hercegovini ( 8,2% BDP-a).

Zdravstveni i ekonomski izazovi koji sa sobom nose toksične čestice su pogoršani i sa drugim zagađujućim materijama koje degradiraju kvalitetu vazduha, doprinose emisiji gasova staklene bašte i negativno utiču na kvalitetu života svakog pojedinca koji živi na Zapadnom Balkanu.  Prepoznajući ove rastuće izazove, zvaničnici Zapadnog Balkana su ambiciozno objavili namjeru da sarađuju na ostvarenju cilja karbonski neutralne Evrope do 2050., kako je istaknuto u zajedničkoj deklaraciji u novembru 2020. godine, a Svjetska banka ostaje posvećena podržavanju ovog cilja.

Ova podrška uključuje sprovođenje projekata namijenjenih suočavanju sa izazovima zagađenja vazduha, na osnovu analize sprovedene za potrebe boljeg razumijevanja problema koji može biti temelj dizajna intervencija kako bi se maksimalno povećala njihova učinkovitost za smanjenje emisija, poboljšavajući tako ishode u zdravstvu i smanjujući ekonomske uticaje zagađenja vazduha.

Tokom posljednjih petnaest godina, Svjetska banka je uložila više od 250 miliona dolara za poboljšanje energetske efikasnosti i smanjenje zagađenja vazduha i emisija gasova staklene bašte u cijelom regionu - uključujući inicijative za smanjenje ukupne potražnje za grijanjem, zamjenu zastarjelih kotlova za ogrjev na drva i ugalj, kao i povećanje upotrebe efikasnijeg osvjetljenja.

Projekti u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, na Kosovu, Sjevernoj Makedoniji i Srbiji su bili ključni u pomaganju kod smanjenja potrošnje energije i upotrebe fosilnih goriva u zgradama - povećavajući energetsku efikasnost i smanjujući lokalne i globalne emisije u cijelom regionu.  Na Kosovu se očekuje da će ovaj rad stvoriti uštedu energije koje su ekvivalentne oko 15% godišnje potražnje zemlje za električnom energijom.  U Bosni i Hercegovini, mjere energetske efikasnosti pomažu kod demonstriranja velikog potencijala za uštedu energije i sa njom povezanih koristi koje se mogu ostvariti unaprjeđenjem javnih objekata – s doživotnom uštedom energije i ugljika u 61 obnovljenoj zgradi, za koje se procjenjuje da su jednake uklanjanju 80.000 automobila iz saobraćaja.

U narednom periodu, Svjetska banka će nastaviti da pomaže zemljama Zapadnog Balkana da njihove ekonomije pređu na zelene tehnologije kroz ulaganje u čiste izvore energije, pomažući u zatvanju rudnika koji su veliki zagađivači na način koji je ekološki i društveno odgovoran i pomažući u povećanju energetske efikasnosti i smanjenju karbonskog otiska njihovih ekonomija.  

Ovaj rad uključuje novu studiju o održivosti grijanja u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Sjevernoj Makedoniji, koja je koncipirana kako bi pomogla vladama da identifikuju održive alternative za zamjenu visoko zagađujućih sistema, uz istovremenu analizu javnih politika i regulatorne reforme za promociju održivog grijanja i utvrđivanje mehanizama za finansiranje kako bi se pomoglo stambenom sektoru da pređe na održivije opcije. Iako je izazovna, ova agenda za pročišćavanje i dekarbonizaciju za sektor grijanja u zemljama ima potencijal da bude jedna od najučinkovitijih i najisplativijih intervencija u ovoj oblasti.

Prelazak ekonomija Zapadnog Balkana na zelene tehnologije omogućiće svim građanima ekonomski prosperitet, ali i čist vazduh i čistu vodu za piće – trostruka pobjeda za poboljšanje životnog standarda, unaprijeđenje zdravlja i stvaranje održivog rasta ka čistijoj i zdravijoj budućnosti.

"We are all well aware of what can be done,” says Rijad Tikveša, President of the Ekotim Association for the protection and advancement of nature, environment, and health in Bosnia and Herzegovina.

According to Tikveša, there are three primary recommendations for policymakers: “Lower emissions, lower emissions, and lower emissions.”

“There are three basic directions to act,” continues Tikveša, “lower emissions from heating, transport, and energy facilities - with the latter meaning to phase out existing facilities, which produce and consume massive quantities of coal and are the source of enormous pollution.’’

In addition to the negative environmental impacts of emissions in the Western Balkans, these pollutants are both costly and lethal. Emissions from heating, power plants, solid fuel-burning stoves and other sources combine to form airborne particulate matter (PM) that can be inhaled when it has a diameter of less than 10 microns. Exposure to PM 2.5 matter is particularly dangerous to health, as these particles can find their way deep into lungs and the bloodstream. In Bosnia and Herzegovina, as many as 3,300 people are estimated to die prematurely every year as a result of exposure to ambient PM 2.5 air pollution. This estimate is 1,600 deaths in North Macedonia and 760 deaths in Kosovo.

Air pollution remains the leading environmental risk factor contributing to the largest combined share of death and disability in the Western Balkans. Furthermore, the estimated annual economic costs associated with the health damage from this pollution is staggering, averaging $240 million in Kosovo (3.6% of GDP), $750 million in North Macedonia (6.9% of GDP), and $1.38 billion in Bosnia and Herzegovina (8.2% of GDP) in 2016.

The health and economic challenges posed by toxic particulates are compounded by other pollutants, which degrade air quality, contribute to greenhouse gas emissions, and negatively impact the quality of life of every individual living in the Western Balkans. Recognizing these growing challenges, leaders in the Western Balkans have ambitiously declared their intention to work toward a 2050 target of a carbon-neutral Europe, as outlined in a joint declaration in November 2020, and the World Bank remains committed to supporting this goal.

This support includes the implementation of projects designed to address the challenges of air pollution, based on analysis conducted to better understand the problem that can underpin the design of these interventions in order to maximize their effectiveness in lowering emissions, improving health outcomes, and decreasing the economic impacts of air pollution.

Over the last fifteen years, the World Bank has invested more than $250 million to improve energy efficiency and reduce air pollution and greenhouse gas emissions across the region - including initiatives to reduce overall heat demand, replace outdated firewood and coal boilers, and increase the use of more efficient lighting.

Projects in Bosnia and Herzegovina, Kosovo, Montenegro, North Macedonia, and Serbia have been instrumental in helping reduce energy consumption and the use of fossil fuels in buildings – boosting energy efficiency and reducing local and global emissions around the region. In Kosovo, this work is expected to create energy savings equivalent to around 15% of the country’s annual demand for electricity. In Bosnia and Herzegovina, energy efficiency measures are helping demonstrate the large energy savings potential and co-benefits associated with improvements in public buildings - with lifetime energy and carbon savings of 61 retrofitted buildings estimated to be equivalent to taking 80,000 cars off the street.

Going forward, the World Bank will continue to assist countries in the Western Balkan as they green their economies by investing in clean energy sources, assisting in closing heavily-polluting mines in environmentally and socially responsible ways, and helping increase energy efficiency and reduce the footprint of their economies. This work includes a new study on the sustainability of heating in Bosnia and Herzegovina, Kosovo, and North Macedonia, designed to help governments identify sustainable alternatives to replace highly polluting systems, while simultaneously analyzing policy and regulatory reforms to promote sustainable heating and determine financing mechanisms to help the residential sector transition to more sustainable options. While challenging, this de-polluting and de-carbonizing agenda for the heating sector in countries has the potential to be one of the most effective and rewarding interventions in this sphere.  

The greening of economies around the Western Balkans will mean all citizens can thrive economically while breathing clean air and drinking clean water – a triple win for boosting livelihoods, improving health, and creating sustainable growth toward a cleaner, healthier future.